„Cudze chwalicie, swego nie znacie…”

W Wąbrzeźnie można znaleźć zabytki świadczące o bogatej przeszłości miasta. Wśród nich są:

  • ruiny zamku biskupów chełmińskich,
  • kościół parafialny pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza,
  • dawny kościół ewangelicki, obecnie kościół rzymsko-katolicki pw. Matki Boskiej Królowej Polski,
  • budynek sądu grodzkiego wraz z willą sądową z ogrodem,
  • kamienica z oficyną przy ul. 1 Maja 38,
  • kamienica z oficyną przy Placu Jana Pawła II 22, w której mieści się plebania parafii Matki Boskiej Królowej Polski.

Zamek biskupów chełmińskich

Zamek w Wąbrzeźnie był trzecim zamkiem biskupim na ziemi chełmińskiej , obok Starogardu i Lubawy, w którym mieściła się rezydencja włodarza tutejszej diecezji. Jego budowę rozpoczął w latach 1301-1311 biskup Herman von Prizna, a pierwsza wzmianka o budowie pojawiła się w przywileju biskupa Mikołaja z 1321 r. Zamek zastąpił w swej funkcji obronnej zniszczony najazdem Prusów gród, chroniący przeprawę przez jeziora.

Rezydencja biskupów, usytuowana w północno-wschodniej części miasta na sztucznie podwyższonym wzgórzu wcinającym się w wody Jeziora Zamkowego, składała się z zamku konwentualnego oraz przedzamcza połączonych ze sobą mostem zwodzonym. Wjazd do przedzamcza chroniony był dodatkowo przez fosę oraz ośmioboczną, osiemnastometrową wieżę. Pomiędzy murem właściwym a przedmurzem umieszczono więzienie.

Reprezentacyjną częścią zamku było przypuszczalnie podpiwniczone skrzydło południowe, mieszczące na piętrze kaplicę pod wezwaniem św. Marka. Zgodnie ze słowami biskupów wizytujących rezydencję, należała ona do najpiękniejszych w państwie. Do bogato wyposażonej kaplicy przychodziła na nabożeństwa także okoliczna ludność. Obok kaplicy mieścił się refektarz, gdzie biskup przyjmował gości i zbierał braci na narady. Parter budynku zajmowały pomieszczenia gospodarcze, a na wysokości pierwszego piętra obiegał je murowany krużganek. W pozostałych dwu skrzydłach na kondygnacji mieszkalnej mieściły się komnaty biskupie i wnętrza związane z administracją diecezji i zamku. Zgodnie z funkcją obiektu, piwnice i parter przeznaczono na składy sprzętu, magazyny żywnościowe, zbrojownię i pomieszczenia użytkowe, jak np. kuchnia, a najwyższy poziom – podstrysza (wokół których na koronie murów obwodowych biegł ganek obronny) użytkowano najczęściej jako spichrze. Pomimo dużej przestrzeni całość założenia tworzyła zwarty zespół, którego walory obronne (oprócz murów, bram, baszt i wieży) podkreślały naturalne predyspozycje terenu, dodatkowo przystosowane podczas prac przygotowawczych na początku budowy.

W okresie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim, toczonej w latach 1409-1411, zamek nie ucierpiał, chociaż wojska biskupa chełmińskiego walczyły po stronie Zakonu, a w rezydencji schronienie znalazł rycerz zakonny Wilhelm von Rosenberg, obrońca Brodnicy. Dopiero wojna trzynastoletnia nie oszczędziła warowni, która w 1464 r. została zdobyta i spalona. Jej odbudowę umożliwił pokój toruński, kończący toczące się w Prusach zmagania wojenne.

Dalsze dzieje zamku w dawnych kronikach nie zostały zbyt dokładnie przedstawione. Wiadomo, że w 1599 r. ówczesny biskup zezwolił konwentowi benedyktynek toruńskich na rezydowanie w zamku aż do czasu wygaśnięcia zarazy panującej w Toruniu. W późniejszych latach pod kierunkiem biskupa Macieja Konopackiego przeprowadzona została rozbudowa w stylu barokowym. Niestety wojna ze Szwecją zapoczątkowała kres świetności rezydencji. Zamek zniszczony został dwukrotnie przez wojska szwedzkie: raz w 1626 r. i ponownie w 1655 r.

Po sekularyzacji majątku kościelnego znalazł się pod zarządem króla Prus. Stopniowo pozyskiwano z niego materiał budowlany, uzyskując oficjalną zgodę na rozbiórkę od Fryderyka II w 1792 r. Najintensywniejszą eksploatację ruin zamku prowadzono pod koniec XIX w. , z inicjatywy zamieszkujących podzamcze panów Kuhna i Hinza, którzy po ustaleniu prawa własności do ruin rozpoczęli szybką rozbiórkę i sprzedaż pozyskiwanego budulca.

Dopiero w okresie międzywojennym magistrat przystąpił do uporządkowania Góry Zamkowej. W 1920 r. na jej terenie założono park.

Kościół p.w. Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza

Kościół parafialny pod wezwaniem Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza został wzniesiony w latach 1323-1349 przez biskupa chełmińskiego Ottona. Wówczas była to jednonawowa świątynia, kamienno-ceglana, kryta dwuspadowym dachem z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i dobudowaną od południa zakrystią. Do naszych czasów obiekt nie dotrwał w niezmienionej formie. Reliktem tamtego okresu są istniejące do dziś ściany prezbiterium, pozbawione całkowicie detalu architektonicznego. Po wczesnych latach czasów nowożytnych nie pozostało w kościele zbyt wiele zabytków. Do naszych czasów ocalała cenna renesansowa monstrancja wieżyczkowa, zwana „papieską”.

Przełomowym momentem w dziejach wąbrzeskiej świątyni był rok 1700 r., gdy w wyniku pożaru została ona niemal w całości zniszczona wraz z wieloma elementami wyposażenia. Odbudowę fary przeprowadzono staraniem biskupa Teodora Potockiego jeszcze w tym samym roku, przy wykorzystaniu materiału pozyskiwanego z Góry Zamkowej. Z tej okazji na wieży zawieszono dzwon odlany przez Michaela Wittwercka, zdobiony herbem Pilawa, a na ołtarzu ustawiono nową wieczną lampę. Przy kościele działał niewielki, ale dobrze wyposażony szpital-przytułek dla chorych i osób bezdomnych, prowadzony przez Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. W 1779 r. do nawy fary dobudowano od zachodu niewysoką wieżę fundacji mieszczańskiej, a w latach 1871-1881 całość gruntownie odnowiono. Jednak największe zmiany wprowadzono podczas przebudowy w 1902 r. Powstał wówczas trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, poprzedzony podwyższoną, czteroboczną trójkondygnacyjną wieżą zwieńczoną namiotowym dachem i trójbocznie zakończonymi ramionami transeptu. Nawa główna nakryta została dachem dwuspadowym, a nawy boczne trzema osobnymi dachami trójspadowymi. 5 lipca 1903 r. konsekracji nowego kościoła dokonał biskup chełmiński Augustyn Rosentreter.

W 1928 r. z inicjatywy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w zewnętrzną ścianę prezbiterium wmurowano płytę z wyrytymi nazwiskami mieszkańców Wąbrzeźna poległych w bitwach pierwszej wojny światowej i w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Działania wojenne w latach 1939-1945 szczęśliwie nie uszkodziły zabudowań kościelnych, zrabowane zostały jednak niemal wszystkie starsze księgi parafialne oraz trzy dzwony. Po wojnie ku czci poległych parafian obok kościoła wzniesiony został pomnik Chrystusa Warszawskiego.

Obecne wyposażenie świątyni pochodzi głównie z okresu późnego baroku. Cezurą jest tu z pewnością pożar kościoła w 1700 r., który pochłonął ówczesną część wyposażenia. Sztukę baroku reprezentują m. in. ołtarze główny oraz boczne: Świętej Rodziny i Boga Ojca. Prawdziwym skarbem wąbrzeskiej fary jest cudowny obraz Matki Bożej Brzemiennej tzw. Wąbrzeskiej, umieszczony w głównym ołtarzu. Ten XVI-wieczny gotycki obraz sprowadzony został w uroczystej procesji 3 czerwca 1685 r. z Kowalewa przez biskupa Opalińskiego. W 1993 r. biskup toruński Andrzej Suski po raz pierwszy oficjalnie użył nazwy “Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej” w odniesieniu do długowiecznego kultu Matki Bożej w Wąbrzeźnie. W dniu 14 sierpnia 2002 obraz Matki Bożej Wąbrzeskiej został uroczyście ukoronowany diademem poświęconym przez Ojca Świętego Jana Pawła II. W 2004 roku wąbrzeskie Sanktuarium zostało afiliowane do Patriarchalnej Bazyliki Matki Bożej Większej – Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Na lewym ołtarzu bocznym ustawiono gotycką rzeźbę Matki Bożej, z około 1500 r., przeniesioną z dawnej kaplicy zamkowej, w otoczeniu licznych osiemnastowiecznych wotów. Sam ołtarz (św. Rodziny) oraz figurka Matki Bożej Zamkowej, zostały gruntownie odrestaurowane w 2008 r. Uroczyste odsłonięcie odbyło się 23 września 2008 r. podczas wizyty kanonicznej biskupa Józefa Szamockiego.

W prawym ołtarzu bocznym, ze współczesnym krucyfiksem, w zwieńczeniu znalazło się popiersie Boga Ojca. Na wspomnienie zasługują również trzy krucyfiksy oraz barokowe obrazy z wyobrażeniem św. Franciszka Ksawerego, nawracającego pogan, oraz św. Piotra i św. Pawła; rzeźby Ecce Homo i Chrystus przy kolumnie; barokowa chrzcielnica i gotycka kropielnica oraz feretrony, świadczące o rozwoju duchowości ludowej w drugiej połowie XIX wieku; renesansowa monstrancja wieżyczkowa z początku XVII w.; kielichy: późnorenesansowy z I połowy XVII wieku, z 1680 r. i XVIII-wieczny oraz barokowa lampa wieczna z 1700 r. Ciekawym elementem wyposażenia świątyni są organy przeniesione w 1975 r. z dawnego kościoła filialnego MB Królowej Polski wykonane w drugiej połowie XIX wieku.

Na uwagę zasługuje również Polska Droga Krzyżowa, przedstawiająca polskich świętych i kandydatów na ołtarze, wykonana przez Zygmunta Wujka. Na jej medalionach znaleźli się m. in. ojciec Bernard z Wąbrzeźna i ksiądz Franciszek Nogalski. Obok kościoła znajduje się również grota ku czci Matki Bożej z Lourdes, wybudowana w 1948 roku przez tutejszą młodzież.

Kamienice

Spośród wielu kamienic, wybudowanych na przełomie XIX i XX wieku, do najbardziej znaczących i objętych „Planem ochrony zabytków” możemy zaliczyć:

– kamienicę z oficyną przy ul. 1 Maja 38,

– kamienicę z oficyną (obecnie plebania parafii Matki Boskiej Królowej Polski) przy Placu Jana Pawła II.

Kamienica z oficyną przy ul. 1 Maja 38

Kamienica mieszczańska, zbudowana pod koniec XIX wieku, usytuowana jest w południowej pierzei ul. 1 Maja jako dom narożny, przytykający do sąsiedniej kamieniczki. Dwukondygnacyjny murowany budynek posiada czteroosiową elewację frontową i pokryty jest dachem blaszanym, z lukarnami. Został wzniesiony w stylu neorenesansowym. Jego pierwsza kondygnacja jest boniowana (przypominająca wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni), druga oddzielona gzymsem, ceglana, z elementami ozdobnymi ze sztucznego kamienia (oboknie, pozorna balustrada, lukarny). Elewacja wschodnia ozdobiona jest werandą w formie portyku. Do elewacji tylnej przytyka w formie skrzydła bocznego pięcioosiowa, dwukondygnacyjna oficyna, gładko tynkowana. Kamienica zachowała jednolity charakter stylu neorenesansowego w bryle zewnętrznej, jak i wewnątrz budynku, z zastosowaniem oryginalnego repertuaru form. Stanowi ważny element zabudowy miejskiej w sensie estetycznym.

Kamienica z oficyną (obecnie plebania parafii Matki Boskiej Królowej Polski), przy Placu Jana Pawła II

Kamienicę wybudowano w 1890 r. W 1903 r. dobudowano oficynę, pomieszczenie magazynu i przejazd. Parter domu służył celom handlowym, pierwsze piętro mieszkalnym. Posiadała dwa wejścia: do korytarza i osobne wejście do sklepu. W 1989 r. nastąpiła przebudowa elewacji frontowej, obejmująca zamurowanie drzwi prowadzących do sklepu obok dawnego okna wystawowego. W 1991 przebudowa parteru oficyny polegała na przeciągnięciu wzdłuż oficyny korytarza identycznego jak na pierwszym piętrze tejże oficyny. Od 19 października 1990 r. pełni funkcję plebanii.

Ściany konstrukcyjne wzniesione zostały z cegły palonej, pełnej. Ściany wewnętrzne wykonano z „pecy”, natomiast wewnętrzne ściany oficyny są gipsowe. W budynku znajdują się drewniane, belkowe stropy z podsufitką. Więźba dachowa jest drewniana, krokwiowo – jętkowa, nad oficyną – więźba w konstrukcji dachu jednospadowego. Dach pokryty jest papą. Elewacja frontowa /północna/ o podobnym ukształtowaniu i detalu architektonicznym, bez portyku z głównym wejściem do budynku. Obok tych obiektów warto zwrócić uwagę na inne budynki. Wśród nich odnaleźć możemy:

gmach sądu i willi sądowej przy ul. Wolności 19 i 21 wybudowany w 1880 r. z przeznaczeniem na siedzibę sądu grodzkiego. Przebudowany na przełomie XIX i XX wieku, m.in. przez dobudowanie skrzydła od północy, ogrodzenia i tzw. willi sądowej ( w latach 1908 – 1914). Modernizowany w latach 1973 – 1975. Przy wili sądowej znajduje się ogród z końca XIX wieku. W okresie okupacji na podwórzu sądowym dokonywano egzekucji polskiej ludności cywilnej;

– pastorówkę przy ul. Wolności (obecnie Ochronka im. Edmunda Bojanowskiego), zbudowana w latach 1893-1894 jako siedziba administracyjna parafii, a później diecezji ewangelickiej. Po drugiej wojnie światowej przez wiele lat była siedzibą władz powiatowych ruchu ludowego;

– gmach policji przy ul. Wolności, zbudowany w pierwszej połowie XIX w. Pierwsza siedziba starostwa po utworzeniu powiatu wąbrzeskiego. Modernizowany w latach 1985-87, zachował w układzie frontalnym swój pierwotny wygląd;

– budynek Szkoły Podstawowej nr 2 przy ul. Wolności zbudowany z przeznaczeniem dla uczniów wyznania ewangelickiego. Pomimo modernizacji zachował swój pierwotny wygląd. Od 1920 r. mieści się w nim szkoła powszechna. W 1939 r. znajdował się tu sztab Wojska Polskiego, broniącego Ziemi Chełmińskiej;

– budynek ratusza przy ul. Wolności, powstał w 1892 r. w stylu neogotyckim, z czerwonej nieotynkowanej cegły. Zdobiony cegłą dekoracyjną oraz wieżyczkami. Na wieży ratuszowej zegar oraz tarcza herbowa miasta wykonana wg projektu Ziemowita Maślanki. Obecnie siedziba miejskich władz samorządowych;

– budynek starostwa powiatowego przy ul. Wolności, zbudowany w 1890 r. z przeznaczeniem na siedzibę władz powiatowych, częściowo otynkowany, pokryty czerwoną dachówką i zdobiony gzymsami. Na ścianie frontalnej tarcze herbowe miasta Wąbrzeźno oraz Kowalewa i Golubia (dawniej wchodzących w skład powiatu);

– gmach liceum przy ul. Wolności, wybudowany w 1906 r., do dzisiaj zachował swój pierwotny wygląd. Obecnie mieści się w nim siedziba Zespołu Szkół Ogólnokształcących;

– gmach poczty przy ul. 1 Maja, zbudowany w 1892 r. w stylu neogotyckim z czerwonej zdobionej cegły, ze stylowymi kratami oraz wieżyczkami ze strony frontowej. Przebudowany z początkiem XX r., w trakcie przebudowy usunięto ozdobne schody wejściowe z granitu;

– dom Klimków przy ul. 1 Maja, powstały na początku XX w. w stylu secesyjnym. Tynkowany tynkiem gładkim, ozdobiony typowym wejściem głównym, nad którym w belkowaniu znajdują się inskrypcje oraz od strony południowej płaskorzeźby. Obecnie zniekształcony przebudową;

– budynek Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej przy ul. 1 Maja – dawniej hotel „Victoria”, który należał do reprezentacyjnych obiektów miasta. W okresie międzywojennym zakupiony przez władze samorządowe na potrzeby służby zdrowia;

– większość kamienic usytuowanych wokół Placu Jana Pawła II oraz przy ul. 1 Maja i ul. Wolności powstała na przełomie XIX i XX w. Część z nich zachowała swój pierwotny wygląd.